Kosova'da Çocuklar Türkçe'ye "Kuş"la Kanatlandı

Balkanlar, Türk tarihi açısından önemli bir coğrafyadır. Bölgedeki kalıcı ilişkiler Osmanlı ile başlar. Osmanlı’nin bölgeden çekilmesiyle bölgede Türkçe yazılı basına imkân verilmez. Geride kalan Türklerin eğitim ve kültür yaşamında büyük bir duraklama yaşanır.

            Ancak II. Dünya Savaşından sonra kurulan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti  ile ülkede yaşayan azınlıklar birçok haklara sahip olur. Bu çerçevede, 1944 yılında Makedonya’da kurulan Birlik gazetesinin neşri ile başlayan bu süreç, Türkçe radyo, gazete, dergi yayını ve kitap baskılarıyla devam eder. Bölgede yeni bir edebi çevre oluşturulur. Modern Balkan Türk edebiyatının kurulmasına zemin hazırlayan bu çevre, Yugoslav coğrafyasında büyük etki bırakır. Fakat Kosova özerk bölgesinde yaşayan Türkler, ancak 1969 yılından itibaren Kosova'da yayımlanmaya başlayan gazete ve dergiler vasıtasıyla bu imkânlara kavuşabilirler.[1]

            1960’lı yılların sonlarına doğru Kosova Özerk Bölgesinde de edebiyat ve sanat hareketi yoğunluk kazanır. Bölgenin başkenti olan Priştine’de Tan haftalık gazetesi çıkar (1 Mayıs 1969). Tan Yayın Şirketi denilebilir ki, Birlik yayınlarının Üsküpte yaptığı işin aynısını burada yapar. Kısa bir süre sonra da Kosova’da yaşayan Türk halkının sanat hareketlerini kitlelere duyurabilecekleri sanat dergileri çıkmaya başlar. Bunlar, üç ayda bir -sonra iki ayda bir- çıkan Çevren (1973), Prizren’de Doğru Yol KGS, Dergisinin çıkardığı Esin (1976) ve Tan gazetesi’nin bünyesinde çıkan Kuş dergisidir (1979). Bu dergiler, Kosova’da yaşayan Türk halkının kültür ve sanat hareketlerini canlandırıp geliştirir. Şehir merkezlerinden köylere kadar Türkçe eğitim yapan okulların açılması, ders kitaplarının Türkçe basılması ve Türk dilinde eğitim yapan fakülte ve yüksek okulların açılması, Türk kültür hayatının Yugoslavya sınırları içinde büyüyüp gelişmesine zemin hazırlar. Bu bakımdan çağdaş Yugoslavya Türk edebiyatı, Birlik ve Tan gazetelerinin çatısı altında başlayıp gelişmiştir denilebilir.[2] Aynı adı taşıyan yayınevleri de yazar, şair ve sanatkarların ürünlerini  yayımlar. Birlik ve Tan çerçevesinde özgün ve çeviri yoluyla Türk diline kazandırılmış yaklaşık olarak 300 civarında eser bulunur.[3]

                Üsküp ve Priştine'de kurulan bu yayın şirketleri, yayınları ve faaliyetleriyle bölgede çağdaş bir Türk edebiyatını kurmuştur denilebilir. Ancak Balkan Türk edebiyatının kökleşmesi 1960’lı yıllardan sonra olur.  Bu tarihe kadar çok sayıda gazete, dergi ve kitap yayımlanır. Bilhassa Birlik ve Tan dizileri çevresinde yayımlanan sayısısz kitapları zikretmek yerinde olur. Çeşitli kültür, sanat ve edebiayat faaliyetlerine imza atılır. Türk ve yabancı yazarlardan oluşan bir yazar kadrosu oluştururlur. Türkiye edebiyatından örneklere yer verilir. Dünya edebiyatından çeviriler yapılır.[4]

            Kosova, 1999 yılında Nato savaşından sonra, uluslararası gücün yönetimine girer, 2008 yılında da bağımsızlığını ilan eder. Bağımsızlıktan sonra her iki bölgede ki edebi anlayış kendi mecralarında akmaya ve gelişmeye başlar. Kosova'da Tan yayınlarının başlattığı bu kutsal görev, 1999 yılındaki Nato saldırısından sonra, “Yeni Dönem” haftalık gazetesi (24 Kasım 1999), “Çığ” Yazın Sanat Dergisi (Ocak-Şubat 1999), Türkçem Aylık Popüler Çocuk Dergisi (1999), “Sofra” Kültür-Sanat Dergisi (Ocak 1999), “Bay” Balkan Aydınları ve Yazarları Aktüel Kültür Sanat Dergisi (Prizren, Eylül 1994), Mamuşa’da “Derya” Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi (2002), “Bal-Tam” Türklük Bilgisi Dergisi (Mart-Eylül 2004, yılda 2 defa yayımlanır), “Kosova Haber” Sanal gazetesi (Nisan 2006), ”Bahar” Çocuk Aylık Dergisi (Nisan 2007),“İmza” Toplum Bilim Kültür Sanat Dergisi (Aralık 2012) ile Makedonya'nın başkenti Üsküp’te “Birlik” Gazetesi çerçevesinde çocuk dergileri de yayımlanmıştır.[5] “Bahçe” (Eylül-Ekim 2004), yayımlanır. “Köprü” Kültür Sanat Dergisi (2002), “Ufuk” Kültür Sanat Eğitim ve Aktüalite Dergisi (Ocak 2009) ve Resne'de yayımlanan “Kızıl Elma” dergilerini eklemek gerekir.

            Bu çerçevede 1979-1999 tarihleri arasında -toplamda 150 sayı- Kosova’da Türkçe olarak  yayımlanan “Kuş” çocuk dergisi üzerinde durmaya çalışacağız.

            B. Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu bakımından Kuş Dergisi:

            Kuş dergisi Tan gazetesinin çocuk yayını olarak çıkarılır. 1974 yılından itibaren Tan gazetesinin iki sayfası küçük yaşlardaki çocuklara ayrılır. “Boncuk” adı verilen bu bölümde okul etkinlikleri, çocukların şiirleri, öyküleri, gezi notları sergilenir. “Boncuk” kapsamını genişleterek 1979 yılı Ocak ayında müstakil bir dergi olan “Kuş” çocuk dergisine dönüşür.

Enver Baki bu süreci; “(...) Boncuk, bugün artık daldan dala uçarak bilimden, fizikten, matematikten, dünyanın değişik ulus ve halklarından, en ilginç kentlerinden, hayvanat dünyasından, tüm ulus ve halklarımızın yazınından en seçkin, en değerli yazı, şiir, öykü, röportaj, yazılar içine alıp, “Kuş” dergisine dönmüştü. Böylelikle küçüklerimiz yeni bir bilgi kaynağına daha sahip oldu.”[6]

şeklinde açıklar.                              

                Kuş, 1979-1999 yıllarında Kosova'da yayımlanan bir çocuk dergisidir. İlk sayısı, Ocak 1979’da çıkar. Bu dergi de Tan gazetesini yayımlayan Tan Yayın Şirketi tarafından çıkarılır. Kuş dergisi, Kosova’da yayımlanan ilk çocuk dergisidir. A5 formatında basılan derginin 16 sayfası siyah-beyaz, 16 sayfası ise renkli olmak üzere toplam 32 sayfadan oluşur. Muhteva açısından içerisinde hikâye, çizgi roman, şiir, deneme ve bulmaca gibi pek çok edebi türü barındıran dergi, zaman zaman da bazı popüler magazin haberlerine yer verir. Şiirlerden başka dil, kültür, edebiyat, sanat, tarih, folklor gibi alanlarda çok sayıda yazı bulunur. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavya’da yaşayan yazar ve şairler değil, Türkiye’den de yazar ve şairler bulunur.

            Dergi, çocukların kültürel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat dünyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı olmaktır. Derginin yayın yönetmeni Nevzat Hüdaverdi, derginin amacını şu cümlelerle açıklar: “Derginin başlıca amacı eğitim ve öğretimdir. Ama bunun dışında çocuklar düzeyinde toplum yazılarına da yer veriliyor. Her şeyden önce toplum çalışmaları içinde öğretmenlere bir yardım olarak bunu düşünmüştük.”[7]

            Tan Yayınları, dergiyi Kosova ve Makedonya'daki Türkçe eğitim yapan bütün okullara dağıtarak büyük bir kültür hizmeti sunar. Dergi kısa sürede okuyucularının beğenisini kazanır, hatta okullarda yardımcı ders kitabı olarak kullanılır. Kuş, yalnız Yugoslavya’da değil Almanya, Hollanda, Mısır, ABD gibi ülkelerde yaşayan bölge insanının her ay sabırsızlıkla bekledği bir dergi olmuştur.[8]

            1. Kuş Dergisi’nin Kimlik Bilgileri:

            Kuş, yayın hayatına 1979 yılının Ocak ayında başlar. Tan gazetesine bağlı aylık çocuk dergisi olarak yayımlanır. 1979-1991 yılları arasında derginin yıl, sayı ve fiyat bilgileri ilk sayfanın başlığında bildirilir. Her yılda verilen sayı numaraları ocak sayısında 1’den başlar. 1992 yılında yayımlanan Nisan sayısında sayı numarası 129 olarak yazılıdır. Bu sayıdan itibaren 150. Sayıya kadar böyle devam eder. Derginin sahibi Tan Yayınevidir. Derginin ilk sayılarında künyesine 32. sayfanın altında yer verilir. Künyede yıl, sayı, ay, sahibi, yönetmen, yayına hazırlayan ile adres bilgileri yer alır.

            1985 yılında yayımlanan 3. Sayıdan itibaren ikinci sayfasında sola dayalı bir sütün halinde yayımlanan künyede daha detaylı bilgiler yer alır.  Derginin ilk 6 sayısında yönetmen Bedri Selim’dir.[9] Daha sonraki sayılarda Enver Baki, Nevzat Hüdaverdi gibi isimlere rastlanır. Aylık olarak yayımlanan dergi, Temmuz ve Ağustos ayları hariç yılda 5 veya 7 sayı basılır. Bazı yıllar iki ay bir sayı olarak yayımlanır. Dergiyi yayına hazırlayan kurul yıldan yıla değişiklik gösterir. Teknik düzenlemesini Kemal Şaban[10] yapar. Adresi Tan Redaksiyonu, 38000 Priştina, P.K. 199 Telefon 24-618, 24-619 olarak belirtilir. Fiyatı 5 dinardır. İlerleyen yıllarda derginin fiyatı ekonomik nedenlerle artar. Yapılan zamlarla ilgili olarak enflasyon, baskı için gerekli olan malzemeler ile kâğıt fiyatlarının artışı sebep gösterilir. Derginin kimlik bilgileriyle ilgili inceleyebildiğimiz sayılarda karşımıza çıkan tablo aşağıdaki gibidir.[11] 

            1985'den sonra derginin kimlik bilgilerinde bazı değişiklikler olur. Baş yazar, yazı kurulu, yayın konseyi, kapak resmi ve baskı gibi alanlarda yeni bilgilere rastlanır. Bu sebeple 1985'ten sonraki listede bu başlıkları da dikkate alarak ayrıca vermeyi uygun buluyoruz:

            1992 yılında Yugoslavya devleti dağılır ve Slovenya, Hırvatistan, Sırbistan, Bosna-Hersek ve Karadağ olmak üzere 6 yeni devlet ortaya çıkar. Kosova ise, Sırbistan'a bağlı özerk bölge olarak kalır.  Bundan kosova türk basını da etkileneir. Kuş dergisi, 1992 yılı Ocak-Şubat Mart aylarında maddi imkansızlıklar nedeniyle yayımlanamaz. 1992 yılında ancak 4 sayı yayımlanabilen dergi, devlet tarafından aktarılan kaynak sayesinde yeniden yayımlanmaya başlar. 1993 yılında üç ayda bir sayı çıkarılma kararı alınır. Derginin sayfa sayında ve kalitesinde de ciddi bir düşüş görülür. Mayıs 1994'te 15. Yıl özel sayısı yayımlanır. Önceki 15 ayda çıkarılamayan dergi için özür dilenir. 1994 yılında derginin künyesinde yayan bölümünde Tan Redaksiyonu yanında Panaroma GKYŞ ismine de rastlanır. Dergi, 1998 yılının Mayıs-Haziran ayında yayımladığı 150. sayıyla yayın hayatına son verir. Son sayının ikinci sayfasında “Editörden Merhaba” başlıklı yazıda Raif Vırmıça derginin 150. Sayısıyla birlikte 19. yaşına girdiğini belirterek dergiyi ilk sayısından bugüne kadar kesintisiz olarak takip eden çocuklara teşekkür eder. Onların sayesinde derginin bugünlere geldiğini belirtir:

            “Bütün bu yıllar boyunca bu güzelim dergimizde siz sayın küçük kardeşlerimize okuma alışkanlığını, yazma zevkini, öğretmen ve okul sevgisinin yanı sıra arkadaş sevgisinin nasıl olduğu hakkında da yazılar getirdik. Bunca yıl hep el ele vererek bu sevgi bahçesini oluşturduk. Bu bahçede hep iyilik, güzellik, doğruluk, erdem ve faydalı olan her şeyi öğrettik kanısındayız. Lütfen bunu unutmayın ve dergimizi bugüne kadar olduğu gibi bundan böyle de sevin ve yaşatın.”[12]

           Ancak, Vırmıça'nın bihassa okuyucularından dergiyi sevin ve yaşatın dileklerine rağmen derginin bir sonraki sayısı yayımlanmaz.

2. Kuş Dergisinin Şekil Özellikleri:

                        a. Kapak Kompozisyonu: İncelediğimiz dergilerin ön kapak kompozisyonları her sayıda değişiklik gösterir. Kapak, derginin ressamı tarafından o aya, mevsime veya derginin içindeki konuya uygun olarak çizilir.

                        Derginin adı kapağın üst tarafına yazılır. Sarı zemin üzerine büyük harflerle “KUŞ” yazısı, yazının sağ tarafında ağzında çiçek olan bir kuş resmi bulunur. Logo 1991 yılı Mart sayısına kadar bu şekildedir. Nisan sayısından itibaren sadece büyük harflerle KUŞ adı ve yanında “Tan’ın Aylık Çocuk Dergisi” ibaresi yer alır. Derginin her kapağı farklı kişiler tarafından hazırlanır. Bu isimlere ikinci sayfadaki künye bilgileri arasında çoğu zaman yer verilir. Bu isimler arasında Yugoslavya toplumunun ünlü ressamları ve çizerleri de yer alır. Mladen Tuniç, G. Selan, Maryança Yemenç Bajiç, Daniça Rusyan, Abdullah Şaban, Zeynel Beksaç  gibi isimlerin hazırladığı çizimlerle oluşan kapak resimlerinin yerinin 1996 yılından itibaren fotoğraflar almaya başlar. Bu fotoğraflardan bihassa yayımlandığı ay ile ilgili öğrenci ve etkinlik fotoğraflarına ağırlık verilir.

                        b. Sayfa Yapısı: Dergi, kapaklarıyla birlikte 20-32 sayfa olarak yayımlanır. 1979-1991 yılları arasında 32 sayfa, 1992’de 28 sayfa, 1993’te 20 sayfa, 1994’te 24 sayfa, 1995-1996 yıllarında 24 sayfa, 1995-1996 yıllarında 28 sayfa, 1997-1998 yıllarında 32 sayfa olarak basılır. Yıllar geçtikçe baskı kalitesi de artmaz, tersine azalır. Bunda derginin yayımlandığı yılardaki siyasi belirsizlik ve savaşların etkisi büyüktür. Dergi kapandığı 1998 yılına kadar değişik boy ve ebatlarda yayın hayatını sürdürmeye dergiyi çıkaran bir avuç Türkçe sevdalısının gayretleriyle çıkarılmaya devam eder.

                        c. Dizgi ve Baskı Tekniği: Dergi kapak sayfaları dahil birinci hamur kâğıda basılır. 1992 yılına kadar baskı kalitesinde farklılık pek fazla görülmez. 1992 yılından itibaren Yugoslavya’nın dağılması ve Kosova’nın Sırbistan Cumhuriyetine bağlı kalması sonucu maddi imkansızlıklar yaşanır. Sayfa sayısında, kağıt kalitesinde, renkli sayfaların sayısında azalmalar olur. Buna paralel olarak derginin fiyatı da yukarı çekilir.

                        Dergide yer alan başlıklarla metinlerde farklı puntolar kullanılır. Başlıklar genellikle koyu fakat desenlerin arasında kaybolacak şekilde yazılmıştır. Başlıklar için farklı şekiller ve desenler kullanılır. Bunların derginin bütün sayfalarına yayılması da dikkat çekicidir. Sayfa numaraları ikinci sayfadan başlatılır, ön kapak birinci sayfa kabul edilir.

                        d. Fotoğraf ve Desen (Çizim): Dergi, desen ve çizimler açısından oldukça zengindir. Dergide yayımlanan hikâye, masal ve şiirlerle ilgili çizimler dikkat çekicidir. Ancak fotoğraf sayısı sınırlıdır. Her sayıda 15-20 civarında desen-çizim bulunur. Stevo Biniçki, Anderi Kanevski, Aleksandar Kuzmanovoski, Hamit Lukovaç, Mladen Veja, Aço Çvetkovski, İvo Selyak, Viyekoslav Biyesiç, Şaban Abdullah, Nural Birden, Mehmet Sönmez, Sabiha Erenoğlu, Turgut Keskin bu isimlerden bazılarıdır.

                        Yazar, şair, sanatçı, devlet adamı, bilim adamı gibi önemli şahsiyetlerin tanıtımlarında resim-fotoğraf kullanılır. 1995 yılına kadar fotoğraf pek tercih edilmezken bu yıldan sonra derginin kapak sayfasından başlayarak iç sayfalarında da yazının temasına uygun fotoğraflara yer verilir.

                        3. Kuş Dergisi’nin Muhteva Bilgileri:

                        Kuş dergisinin Kosova’da yayımlanan Tan gazetesinin bünyesinde Türk çocukları için çıkarıldığına daha önce değinilmişti. Dergide 90’lı yıllara kadar Yugoslavya toplumunun bir parçasının olan Türklerin, birlik, beraberlik, dostluk temalarını ön plana çıkarıldığını görürüz. Özellikle Mareşal Tito’nun çocuk sevgisi, Kosova’ya yaptığı ziyaretler, Tito hakkında yazılan şiirler ve yazılar, Yugoslavya’nın kuruluşu, yapılan Halk Kurtuluş Savaşı gibi konulara hemen her sayıda yer verilir. Tito’nun ölümü, 80’li yıllardaki karışıklıklar ve 90’lı yıllardan sonra bölünmelerden Tan yayınları ve Kuş dergisi de etkilenir. Ancak derginin içeriğine ve çocukların dünyasına yaşanan olumsuzlukların yansıtılmadığını görebiliriz. 1995 yılı ekim ayında yayımlanan derginin editörü Raif Vırmıça, Kuş dergisinin ortaya koyduğu özgün kimliğini koruyacağını, hiçbir kimsenin tesiri altında kalmadan devam ettireceğini söyler. Tan çalışanlarının maaşlarını dahi alamadığı bir dönemde çocuklara asla unutmadıklarını ve yeni sayıların çıkarılması için ellerinden geleni yapacaklarını belirtir.[13]

                        Kuş dergisi, Kosova çapında dağıtılan ve Türk çocuklarının eğitim ve öğretimine destek vermek amacıyla çıkarılan,  öğrenciler arasında yaygın olarak okunan bir dergidir. Dergide şiir, hikâye, çizgi roman, deneme, köşe yazısı gibi türlerin yanında çocuklara yönelik bulmacalar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı popüler magazin haberlerine, spor, sağlık. Trafik, doğa olayları, Fizik ve Kimya konuları, hayvanlar alemi, mitolojik konuar, ülke ve şehir tanıtımları, yazar bilim adamı biyografileri gibi genel kültür konularına da yer verilir.

                        a. Şiir: 

                        Derginin Mart-1995 yılında yayımlanan 137. Sayısında Hasan Mercan’ın 8 Mart Kadınlar Günü dolayısıyla Kuş dergisine gönderdiği şiirlere ve mektuba değinmek gerektiğini düşünüyoruz. Derginin 12. Ve 13. Sayfalarında Anne temalı 10 adet şiire yer verilir. Hasan Mercan bir kaza sonucu babasını üç aylıkken kaybetmiştir. Annesi de 17 yaşındadır. Hasan Mercan’ı dedesi ve ninesi büyütmüştür. Okul yıllarında yazdığı şiirleri Dil dersi öğretmeni Muhammet şerif Sevinç dergisi yönetmeni Necati Zekeriya’ya yollar. Şiirleri dergide yayımlanır. Üsküp’te yaşayan annesi ve üvey kardeşleri bu şiirleri okurlar. Bu şiirler sayesinde Hasan Mercan annesiyle buluşur, annesini tanıma imkanı bulur. Bu şiirleri yeniden gözden geçirerek yayımlanması için Kuş dergisine gönderir.

                        b. Hikâye: Kuş dergisinde hikâye türüne diğer türlerden fazla yer verildiği görülür. Kosovalı Türklerin yazdığı hikayelere sıklıkla rastlanır. Yazarların çoğunun öğretmen kökenli olmaları yazılan hikayelerin öğrencilerin ilgi ve gereksinimlerine ihtiyaçlarının göz önüne alındığını gösterir. Hikayelerde çocukların eğitimi amaçlanır. Didaktik özellikleri ön plandadır. Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Enver Baki, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, Hasan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, Süreya Yusuf, Altay Suroy, Nusret Dişo Ülkü, Salih Lika, Avni Engüllü, Sabit Yusuf,  Recep Murat hikayelerine sıklıkla rastlanan isimlerdendir. Bekir Yıldız, Zeyyat Selimoğlu, Selim İleri, Ömer Faruk Toprak, Tarık Dursun K. gibi Türkiye’den de isimlerin hikayelerine de yer verilir.

                  Yugoslavya’nın diğer uluslarının hikayecileri arasında Kristina Brenkova, Branko Yurça (Slovenya), Vidoç Podgoreç, Gigor Popovski (Makedonya), Milenko Ratkoviç (Karadağ), Miryana Stefanoviç (Sırbistan), Branko Çopiç (Bosna-Hersek),Tayyar Hatibi, Nikolay Nosov, Olivera Nikolova, Toma Slavkoviç, A. Kopriçiva, Çamil Batalı, Boris Boyaciski, Radolup Çılakeviç, Bojidar Timotiyeviç gibi yazarların eserleri çeviri olarak Türk çocuklarına sunulur.

                 Yugoslavya’da Kuş haricinde farklı dillerde çıkarılan çocuk dergileri de mevcuttur. Bu dergilerden biri de Saraybosna’da Sırp-Hırvatça yayımlanan Vesela Sveska (Neşeli Defter) dergisidir. Kuş dergisi 1984 yılı Nisan Ayı sayısında bu dergiyi hazırlayan yazar, şair ve ressamları misafir eder. Bosna-Hersek çocuk yazınının örnekleri Kuş’un bu sayısında Türk çocuklarına tanıtılır. Vesele Sveska dergisinin Nisan sayısında da Kuş dergisinin Yugoslav Türk halkı çocuk edebiyatının şiir, öykü, masal, oyun örneklerini sergiler.

                        Alex Heyli (Kökler romanından bir bölüm), Tolstoy (İhtiyar At Hikayes)i, Edmondo De Amicis (Öğretmenimiz Hikayesi), Charles Dickens (Derste Hikayesi), Mahmut Lütfi (Mısır-Doğru Yanıtlar Hikayesi), Nan Gilbert (ABD-Yaş Günü Armağanları Hikayesi), Pablo Neruda (Şili-Okula Başladığım Günler) dergide yer alan dünya edebiyatçılarına örnektir.

                        c. Masal: Çocukların hayal dünyalarına hitap eden en önemli yazın türü kuşkusuz masaldır. Kuş’ta masal türündeki eserler de önemli bir yer tutar. Gerek düzyazı gerek nazım türünde bir çok masala yer verilir. Aslanın Teşekkürü-Afrika Masalı, Kedi İle Köpek-Alman Masalı, Sivri Akıllı Hırsız-Çin Masalı, Ahiret Yolcusu Ero-Sırp Halk Masalı, Büyük Ayı-Rus Masalı, Hüseyin Süleyman-Ağlayan Ayva Gülen Nar Masalı, Bestami Yazgan’ın Benim Annem Olur Musun?, Aziz Nesin’in Bir Varmış Bir Yokmuş, Sadettin Kaplan’ın Pembe ve Sıcak Karlar masalına ve Tarık Dursun K. nın Ezop Masalları, Orhan Veli’nin La Fontene’den çevirilerine rastlanır.

                       d. Tiyatro: Derginin öğrencilerin tiyatro zevklerine hitap eden yönünü de belirmek gerekir. Okul Tiyatrosu başlığı verilen bölümde tiyatro metni okul ve sınıf ortamında sahnelenmeye müsait bir hale getirilerek sunulur. Öğrencilerden de bu gösteriyi fotoğraflamaları ve dergiye göndermeleri istenir. Yayımlanan tiyatro eserleri arasında: Duşan Radoviç- Nazlı Çocuk, Şerafettin Nebi-Bu Kalemi Nerde Buldun?, Lütfü Seyfullah-Mevsim Oyunu, Küçük Nasrettin ve Kış Baba, Aleksander Kuyuncinski- Yalan, , Necati Zekeriya- Yaşgünü Töreni, Sabit Yusuf-Sahte Doktorla Sahte Hasta, Enver Baki-Adnan Okula Hazırlanırken, Gülten Nobırda-Kardeş Yardımı, Seseliya Meyrolos (Brezilya) Kral, Piyero Borgolini (İtalya) Çocuk İle Kırlangıç oyunları dikkat çeker.

                        e. Mitoloji: Kuş dergisinde Haldun Taner tarafından hazırlanan Mitoloji Dünyası bölümünde Defne, Nergis, Bülbül, Kırlangıç ve Hüthüt kuşunun mitolojideki anlamları açıklanır. Sizif’in Çilesi, Truva savaşı Nasıl Başladı? Yer altı Dünyası (Hades) gibi başlıklarla mitlerin doğuşu ve ne anlama geldikleri hakkında açıklayıcı bilgilerin görürüz.

                     f. Ansiklopedik Bilgiler: Bu bölümde kuşlar, böcekler, yeraltındaki enerji kaynakları, yeryüzünde iklim, göç, coğrafya, göz, merkür ve venüs, ışık ve camlar, mikroskop, buzdağları, örümcekler neden ağ kurar? gibi konular renkli resim ve çizimlerle anlatılır. Bu bölümdeki bilgilerin kim tarafından hazırlandığı belirtilmemiştir. Çadırın öyküsü, Telefonun Tarihçesi, Arkeoloji, Denizlerde Yön Bulmak, gibi konular çizimlerle ve çizimlerin altında yer alan bilgilerle sunulur. Yüksel Namlı’nın Deyim Hikâyeleri-Çil Horoz[14], Şahap Karamahmutoğlu’nun çizgileriyle de Garip Bilgiler, Bahattin Atak’ın Öfkenin Bedeli-Hırs, İhsan Kurt’un İlim Tarihinden Hikayeler, Serpil Meral Tanyel’in Kendini Sığır Sanan Adam, Muharrem Ak’ın Rüstem Amca, Ahmet Yozgat’ın Kısmet[15] -Öfkeli Hoca, Sıtkı Kazancı’nın Bizim Can, Mustafa Önsoy’un Nasrettin Hoca, Mustafa Kocabaş’ın Haylaz çizimleri öğrencilerin dikkatini çeker.

                        g. Biyografi: Kuş dergisinde sanat, edebiyat, bilim gibi tarihe mal olmuşların kişilerin kısa biyografileri “Onlar da Çocuktu.” Başlıklı bölümde yer alır. Türk çocuklarının örnek alabilecekleri şahsiyetler tanıtılmış olur. Tanıtılan kişiler arasında Homer, Tevfik Fikret, Mikelancelo, Da Vinci, Balzac, Yahya Kemal, Cervantes, Einstein, Ömer Seyfettin, Arşimet, Koch, Namık Kemal, Kopernik, Atatürk, Nobel, Mozart, Cahit Sıtkı Tarancı yer alır.

                        h. Kitap Tanıtımı: Dergide Tan Yayınları arasında çıkan bazı eserlerin tanıtımı yapılır. Bu eserler arasında; antoloji olarak hazırlanan Süreyya Yusuf’un “Yugoslavya Türk Şiiri”, Bedri Selim’in “Yugoslavya Türk Hikayeleri”, Hasan Mercan’ın hikaye kitabı “Körağa Sokağı”, Arif Bozacı’nın ilk şiir kitabı “Barış Kuşu” yer alır.

                        ı. Dil: Dil Köşesi bölümünde Türkçe dilbilgisi kuralları işlenir. Bazı sözcüklerinin doğru söyleyişleriyle birlikte cümle kuruluşlarında yapılan yanlışlar verilir ve doğrusu anlatılır. Çocuklarda özellikle ana dilleri olan Türkçenin Sırp-Hırvatça veya Makedonca söz diziminin etkisinde kalmamaları istenir. “Kaç Saat Mı? Saat Kaç Mı?” başlıklı Dil Köşesi bölümünde Priştineli bir öğrencinin uğradığı kitapçıya “Amça, kaç saat?” diye sorduğundan bunun yanlış olduğunun vurgulandığını görürüz.[16] Dilin küçük yaşata öğrenildiğinden, öğretmenlerden okuduğu kitaplardan daha kolay öğreneceklerinden bahsedilerek dergide bu konuya hassasiyet gösterileceği duyurulur. Dil köşesinde bu gibi yanlışlar üzerinde durulur. 1983 yılındaki sayılardan itibaren de “Hangisi Doğru?” yarışmasında sözcüğün farklı yazılışları verilerek öğrencilerden doğrusunu bulmaları istenir. Bilenler arasında kura çekilerek Tan Yayınlarından çıkan hikaye ve şiir kitapları hediye edilir.

                        i. Yarışmalar: Yugoslavya’da Kuş dergisinin yanı sıra toplumu oluşturan her milletin kendi dilinde çocuk dergileri de yayımlanır. Bu dergilerin farklı dillerde çıkanların sayısı toplamda 26’ya ulaşmaktadır.[17] Bütün dergilerin okuyucularını kapsayan yarışmaların düzenlenmesi Yugoslav çocuklarının birlik ve beraberlik duygularının gelişimine yardımcı olur. “Ben Sorulsam” adıyla her yıl “25 Mayıs Gençlik Günü” dolayısıyla tekrarlanan yarışmaya Kuş okurları da katılır. Yaratıcı öğrenciler “yurdun güzelliği, kardeşlik birliği, ulus ve halkların özgürlük savaşı, okul ve piyoner örgütündeki çalışmaları, aile yaşamı, dostluk, geziler, Tito ile ilgili hatıralar, öz yönetim, gelecek, sağlık, eğitim, spor ve diğer konularda yazılmış olan öykü, şiir, masal, düzyazı, resim, hatıra ve diğer türlerdeki yazılarıyla bu yarışmaya katılırlar. Redaksiyona gönderilen bu yazılar derece alsın veya almasın iade edilmezler ve Kuş’un diğer sayılarında yayımlanırlar. Ayrıca öğrencileri yazmaya teşvik etmek amacıyla “Öykü Tamamlama” yarışmasına çoğu sayıda rastlanır. Öğrencilerin tamamlaması için resimler çizilir ve bu resimlerdeki temayı öğrencilerin tamamlaması istenir. Gönderilen eserler değerlendirilir ve 1. Seçilen öğrenciye Tan yayınlarından çıkarılan Türkçe kitaplardan hediye edilir.

               j. Sizden gelenler: Bu bölüm, “Sizden Gelenler” ve “Kuş’tan Size-Sizden Kuş’a” başlıklarını taşır. Bu bölümlerde öğrencilerin şiir, öykü, masal, bilmece-bulmaca, fıkra, resim ve çizimlerine yer verilir. Derginin eğlendirici sayfalarını da oluşturan bu bölümler öğrencilere ayrılmıştır.

                        k. Özel sayılar: Derginin çocuklarda ana dil Türkçe bilincinin gelişmesini, ana dilin unutulmamasını kendine misyon olarak belirlediğini söyleyebiliriz. “Yurdumuz ve Ana ülkemiz Türkiye arasında yıkılmaz dostluk ve kültürel köprülerin kurucuları sayılmakta olduklarını da ifade eder.[18] 1991  yılının Yunus Emre sevgi yılı ilan edilmesi dolayısıyla Mart ayı sayısının kapağı ve içeriği Yunus Emre’ye ayrılır. Tan gazetesinin gayretleriyle de 14-15 kasım 1991 tarihlerinde Priştine’de Yunus emre sempozyumu düzenlenir. Ekim Kasım aylarında yayımlanan sayılarda Atatürk’e yer verilir. Ekim-Kasım 1991 sayısında ilk 8 sayfa Atatürk’e ayrılmıştır. 90’lı yıllara kadar dergide İslamiyetle ilgili konulara yer verilmemesi dikkat çekicidir. Nisan 1992 yılında yayımlanan 129. sayıda “Mübarek Günlerimiz” başlıklı yazıdan itibaren din temalı yazılar dergide yer alır. 94 yılından sonra da “Din ve Biz” başlıklı köşede Ramazan Bayramı ve Oruç, Kurban Bayramı ve Kurban, Hz. Muhammed’in Doğumu ve Çocukluğu, Peygamber Oluşu ve Duaları, Kur’an-ı Kerim başlıklı yazılar yayımlanır. Bu köşeyi Dr. Faruk Ermemiş hazırlar.[19]

                        4. Kuş Dergisi’nin Yazar Kadrosu:

                      Kuş dergisi Yugoslavya toplumunu oluşturan karma kültürün izlerini taşır. Kosova Türklerinin geçmişi, örf ve adetleri, kültürü, sanatı, bilhassa Türkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği görülür. Bununla birlikte Yugoslavya’yı oluşturan Sırp, Hırvat, Boşnak, Karadağlı, Sloven toplumunun özellikleri ve değerlerinin tanıtıldığı da görülür. Derginin yazarları arasında sadece Yugoslavya’da yaşayan yazar ve şairler değil, Türkiye’den ve dünya edebiyatından de yazar ve şairler bulunur. Derginin dikkat çeken bir özelliği de hikaye, masal, şiir gibi eserlerin temasına uygun çizimlerin ve resimlerin kalitesinin yüksek olmasıdır. Ayrıca bu çizerlerin yayımlandığı ayın özellikleri ve tarihi olaylarıyla ilgili çizgi-hikaye türünde eserleri de öğrenciler tarafından ilgiyle ve merakla takip edilir. Kuş dergisinde eserleri yayımlanan isimleri aşağıda zikredilmiştir.

                        a. Şiir: Kuş dergisinin tüm sayılarında Kosova, Yugoslavya, Türkiye edebiyatının seçkin şairlerinin çocuk temalı şiirlerine çokça yer verilir. Şairler arasında; Necati Zekeriya, Şükrü Ramo, Nimetullah Hafız, İlhami Emin, Nusret Düşo Ülkü, Arif Bozacı, İskender Muzbeğ, Bayram İbrahim, Mürteza Büşra, Hasan Mercan, Ahmet S. İğciler, Osman Baymak, Güngör Gençay, Derya Altıntren, Enver Tuzcu, Şükrü Ramo, Sabit Yusuf, Avni Engüllü, Mehmedali Hoca, Fahri Ali, Zeynullah Halili, Ramadan Zeyneli, Abdülaziz İslami, Vehbi Kikay, Zeynel Beksaç, Naim Şaban, Esad Mekuli, Özcan Micalar, Suphi Mazrek, Fikri Şişko, Kadri Kahya, Recep Şalıyan, Mehmet Bütüç, Türkiye’den, Melih Cevdet Anday, Nazım Hikmet, Behçet Necatigil, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Yalvaç Ural, talip Apaydın, Rıfkı Kaymaz, Hasan Ali yücel, Namık Gökçay, Bülent Ecevit, Mevlana İdris Zengin, İsmail sezgin, Musa Tektaş, Tevfik Fikret, Adnan Çakmakçıoğlu, Tahsin Saraç, Melih Cevdet Anday, Oktay Rıfat, Ceyhun Atıf Kansu, Ziya Gökalp, Abdullah Rıza Ergüven, Bestami Yazgan, Yugoslavya’dan İsmet Bekriç, Zdravko Ostoyiç, Nasih Kapiçiç-Haçiç (Bosna Hersek), Gregor Vitez, Zvonimir Balog (Hırvatistan, France Filipiç, Niko Grantauer (Slovenya), Dobrıca Eriç (Sırbistan), Duşan Curişiç (Karadağ), Vidoe Podgoreç (Makedonya) gibi şairlerin çeviri şiirleri yayımlanır.

            b. Hikâye: Fahri Kaya, Necati Zekeriya, Enver Baki, Ahmet S. İğciler, İskender Muzbeg, Hasan Mercan, Alaettin Tahir, Avni Abdullah, Süreya Yusuf, Altay Suroy, Nusret Dişo Ülkü, Salih Lika, Avni Engüllü, Sabit Yusuf,  Recep Murat, Enver İlyas, Hüseyin Süleyman,  Nuhi Mazrek, Mahmut Kıratlı, Yüksel Şengül, Mehmet Güler, Hasan Demir, Yüksel Pazarkaya, Aziz Nesin, Bekir Yıldız, Zeyyat Selimoğlu, Selim İleri, Ömer Faruk Toprak, Tarık Dursun K., Sabahat Emir; Kristina Brenkova, Branko Yurça (Slovenya), Vidoç Podgoreç, Gigor Popovski (Makedonya), Milenko Ratkoviç (Karadağ), Branko Çopiç (Bosna-Hersek),Tayyar Hatibi, Nikolay Nosov, Olivera Nikolova, Toma Slavkoviç, A. Kopriçiva, Çamil Batalı, Boris Boyaciski, Radolup Çılakeviç, Bojidar Timotiyeviç, Oliver Yankoviç, Rahman Deday, Rabintranat Tagora (Hindistan) Nakife Miftar gibi yabancı yazarların hikayeleri çeviri yoluyla yayımlanır.

                        c. Masal: Hüseyin Süleyman, Tarık Dursun K., Orhan Veli,  La Fontene, Carlo Collodi, Grimm Kardeşler, Bestami Yazgan, Aziz Nesin, Sadettin Kaplan.

                   d. Tiyatro: Duşan Radoviç, Şerafettin Nebi, Lütfü Seyfullah, Aleksander Kuyuncinski, Lütfü Seyfullah, Necati Zekeriya, Sabit Yusuf, Enver Baki, Gülten Nobırda, Seseliya Meyrolos (Brezilya), Piyero Borgolini (İtalya).

                        e. Dil ve Edebiyat Yazıları: Ali Aksoy, Bekir Ay

                        f. Bilim-Teknik-Sağlık Yazıları: Dr. Salih Türkyılmaz, Dr. Ahmet Sınav, Gündüz Çakıroğlu

                        g. Çizgi Roman: Yüksel Namlı, Şahap Karamahmutoğlu, Bahattin Atak, İhsan Kurt, Serpil Meral Tanyel, Muharrem Ak, Ahmet Yozgat, Sıtkı Kazancı, Mustafa Önsoy, Mustafa Kocabaş

                        5. Sonuç: 

                   Kuş dergisi 1974-1999 yıllarında Kosova'da yayımlanan uzun soluklu bir çocuk dergidir. Sayfalarında başta şiir olmak üzere eğitim, kültür, edebiyat ve tarih gibi farklı alanlarda çeşitli yazılara yer verilir. Amacı çocukların eğitimine destek olmaktır. Dergide bir çok önemli isme rastlanır. Çocuklar için evlerde adeta bir okul kuran Tomurcuk, çok sayıda genç/yeni kalem erbabının yetişmesine de katkıda bulunur.  Bu çalışmada Kosova Türk çocuk edebiyatında Kuş dergisi üzerinde durmaya çalıştık. Konunun daha iyi anlaşılması ve tespit edilen hususların gözden kaçmaması için bu bölümü maddeler halinde vermeyi uygun görüyoruz: 

               1. Dergi, çocukların kültürel alandaki eksikliklerini gidermek ve onların edebiyat dünyasına adım atmalarını sağlamak amacındadır. Gerçek gayesi, yeni neslin yetişmesinde okula, öğretmenlere ve ailelere yardımcı olmaktır. Kısaca derginin görevi, çocukların eğitimine destek olmaktır. Bilhassa davranış eğitimi üzerinde durur. Ayrıca ana dili öğretimi, kelime hazinesinin çoğaltılması, hayal gücü ve okuma alışkanlığı gibi konular ele alınır.

            3. Kuş dergisi, Kosova ve Makedonya’da öğrenciler arasında yaygın olarak okunan bir dergidir. Dergide, okuma alışkanlığı, yazma zevki, öğretmen ve okul sevgisinin yanı sıra arkadaş sevgisinin nasıl olduğu hakkında da yazılar bulunur.

            4. Dergide hikâye, çizgi roman, şiir, deneme, köşe yazısı, fıkra gibi türlerin yanında çocuklara yönelik bulmacalar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı popüler magazin haberlerine de yer verilir.

                        5. Dergi karma kültürün izlerini taşır. Kosova Türklerinin geçmişi, örf ve adetleri, müziği, kültürü, sanatı, bilhassa Türkiye ile ilgili çeşitli yazılara yer verildiği görülür.

            6. Dergide geniş bir şair ve yazar kadrosu bulunur. Başta Makedonyada yaşayan Türk kökenli isimler olmak üzre, Yugoslavya ve Türkiye'den de çok sayı da isim bulunur. Ayrıca okuyucularına da sayfalarında yer veren dergi, bilhassa çocuklara öncelik tanınır. Onların yazma alışkanlığı kazanması arzu edilir. Bu yolla çok sayıda genç ismin yetişmesine katkı sağlar. İlk yazıları burada yayımlana önemli isimler yetişir.

            Sonuç olarak Kuş, Kosova Türk çocuk edebiyatının kurulmasında son derece önemli bir dergidir. Çocukların eğitimine yaptığı katkılar ile yeni kalemlerin yetişmesindeki çabaları alkışlanmaya değerdir. Çok sayıda yerli ve yabancı şair-yazar kadrosuyla, çocukların düşünce ve ruh dünyasına misafir olmak üzere yola çıkan dergi, maalesef diğer dergilerin uğradığı akıbetten kurtulamaz. 1999 yılında yayımlanan son sayısıyla tozlu raflardaki yerini alır. Umarız, bu derginin eksikliği hissedilmeden çocukların yüzlerini güldürecek nice yeni dergiler yayın hayatına katırlır.

            Kaynakça: